«دانشیار دانشگاه قم»

دکتر محمد کاظم شاکر امشب در مؤسسه پژوهشی فرهنگی فهیم درباره نظریه های مطرح در حوزه وحی پیامبران  گفت:

وحی پیامبرانه از موضوعاتی است که دانشمندان با رویکردهای مختلف به تجزیه و تحلیل و داوری در مورد آن پرداخته­اند. گفتمان حاکم بر این بحث تفاوت­های چشمگیری با یکدیگر دارد. در مورد وحی و نبوت، حداقل سه گفتمان دیده می­شود:

1. گفتمان اسلامی، که وحی را کاملاً الهی می­داند و نقش بشر و عناصر بشری در آن به صفر می­رسد. یهودیان نیز در مورد تورات به همین دیدگاه قائلند؛ 2. گفتمان مسیحی، که وحی بر پیامبران را الهی– بشری ارزیابی می­کند؛ 3. گفتمان سکولار، که آن را یکسر بشری دانسته و صرفاً با پارادیم­های اجتماعی و روان­شناختی ارزیابی می­کند.

موضوع بحث ما نحوه رابطه خداوند با متون مقدس در ادیان ابراهیمی است. وحی عنوانی است که پیروان هر سه دین اسلام، مسیحیت و یهودیت از آن در این رابطه یاد می کنند اما سؤال این است که «چه چیزی از سوی خدا به آورندگان کتب آسمانی وحی شده است؟» در پاسخ به این پرسش سه فرض وجود دارد که هریک از آنها طرفدارانی دارد. این سه عبارتند از: 1. هم الفاظ و هم معانی از سوی خدا وحی شده است 2. فقط معنا از سوی خدا وحی شده است و الفاظ از نویسندگان و آورندگان کتب مقدس است. 3. نه الفاظ و نه معانی هیچ کدام از سوی خدا نیست. در اینجا اوّلی را «وحی لفظی»، دوّمی را «وحی معنوی» و سوّمی را «وحی نفسی» می نامیم.

دانشیار دانشگاه قم سپس در توضیح نظریه وحی لفظی گفت:

مطابق این نظریه، پیامبران کلام خدا را مى‏شنیدند و آن را عیناً به مردم ابلاغ مى‏کردند. مسلمانان در مورد قرآن کریم چنین می اندیشند که پیامبر و عامل بشری هیچ نقضی در آن نداشته و الفاظ و معانی قرآن به پیامبر وحی شده است. یهودیان معتقدند که تورات با الفاظش به طور کامل توسط خداوند بر حضرت  موسی وحی شده است و حتی برخی از دانشمندان یهودی به قدیم بودن آن سخت پایبندند. اقلیتی از مسیحیان نیز اعتقاد دارند که  کتاب‏هاى مقدس با همین الفاظْ الهام شده‏اند و خدا پیام خود را کلمه به کلمه به کاتب بشرى منتقل کرده است. می توان گفت تمام کسانی که وحی را لفظی می دانند لفظ و معنا هر دو را حاصل وحی می دانندُ حتی اگر تصریح نکنند که وحی شامل لفظ و معنا می شود. البته می توان فرض کرد که وحی تنها املای الفاظ بوده و معانی به ارتکاز ذهنی مخاطبِ وحی واگذار شده است. اما باید دید که می توان به همه لوازم این فرض قائل شد یا خیر.

وی در ادامه به وحی معنوی اشاره کرد و ویژگی های آن را این گونه برشمرد:

تفکر غالب در میان مسیحیان در قرون وسطی و امروزه نیز در صورت های سنتی تر مذهب کاتولیک و محافظه کاران پروتستان آن است که خداوند حقایق گزاره ای به پیامبران الهام کرده است. آنها معتقدند که خداوند کتاب‏هاى مقدس را به وسیله مؤلفان بشرى نوشته است و بر اساس این اعتقاد مى‏گویند که این کتاب‏ها یک مؤلف الهى و مؤلفانى بشرى دارند. از نظر آنها خداوند مؤلف نهایى کتاب مقدس است، جز این که این عمل را از طریق مؤلفان بشرى که کارگزاران وى بوده‏اند، به انجام رسانده است. مؤلفان بشرى  کتاب مقدس هر یک در عصرى خاص مى‏زیسته و به رنگ زمان خود درآمده بوده‏اند. همچنین این مؤلفان، مانند دیگر انسان‏ها با محدودیت‏هاى زبان و تنگناهاى علمى دست به گریبان بوده‏اند، بنابراین اصولاً مسیحیان نمى‏گویند که خدا کتاب‏هاى مقدس را بر مؤلفان بشرى املا کرده، بلکه معتقدند که او به ایشان براى بیان پیام الهى به شیوة خاص خودشان و همراه با نگارش مخصوص و سبک نویسندگىِ ویژة هر یک، توفیق داده است. در نتیجه، به عقیدة مسیحیان، اصل پیام از سوى خدا آمده و حق است، اما شکل پیام تنها به خدا مربوط نمى‏شود، بلکه به عامل بشرى نیز ارتباط پیدا مى‏کند. این عامل بشرى، نویسندة کتاب است که مانند همة مردم محدود و در معرض خطاست.

دکتر شاکر در مورد نظریه سوم یا وحی نفس نیز اظهار کرد:

مطابق این نظریه، وحی نه به الفاظ و نه به معانی بوده است بلکه لفظ و معنا آفریده ذهن و زبان نویسندگان و آورندگان متون مقدس است. پژوهش­های علمی در دو سده اخیر در دانش روان­شناسی، فرضیه­های جدیدی را در مورد پیامبران مطرح ساخت که به نظریه «وحی نفسی» انجامید. مطابق این نظریه، برخی دانشمندان اروپایی مدعی شدند که وحی از باطن پیامبری که وحی را دریافت می­کند بر او عارض می­شود، نه از خارج؛ زیرا مرام عالی و باطن پاک و قوه ایمان به خدا و لزوم پرستش او و ترک بت­پرستی و تقلیدهای موروثیِ پست، عموماً در او تأثیری دارند و همان­ها در ذهنش تجلی نموده، در شعور باطنش آن خواب­ها و رؤیت فرشته و سایر حالات روحی حادث می­شود و آنچه را واجب و لازم می­شمارد، معتقد می­گردد که امر و ارشاد خداوندی است که بدون واسطه از آسمان بر وی فرود آمده و یا آن که کسی را در برابر خویش مجسم دیده، معتقد می­شود که فرشته­ای است که از ماوراء الطبیعه به سویش فرستاده شده است و چه بسا که سخن او را نیز بشنود. صاحبان این نظریه را به چند دسته می توان تقسیم کرد: 1. کسانی که وحی را صرفاً حاصل الهامات ضمیر ناخودآگاه انسان می دانند؛ 2. کسانی که وحی را مرتبط با تجربیات مینوی می دانند. سکولارها و علم گرایان به نظریه نخست قائل شده اند و عرفان گرایان به نظریه دوم معتقدند. مطابق نظریه تجربه گرایان، نفسِ تجربه‏گر از آنچه تجربه کرده است مفاهیم و گزاره‏هایى مى‏سازد و آن را به شکل کلامى حاوىِ پیام به دیگران منتقل مى‏ کند. وحی الهی و واکنش انسانی همیشه در هم تنیده است. یک مواجهه که به مشیت و مبادرت الهی بوده، توسط بشر جایز الخطا، تجربه، تعبیر و توصیف شده است. خلاصه آن که، [طبق این نظر،] وحی نه صرفاً مجموعه ای از قضایای الوهی است و نه صرفاً محموله ای از تعالیمی که انسان جدا از تجربة خویش از خداوند، بتواند به دست آورد. برخی مانند شلایر ماخر، نوشته های مقدس را حاصل واکنش انسانی به تجربه های مینوی دانسته اند. برخی هم مانند جان هیک، آنها را عقایدی دانسته اند که مؤلفان و پدیدآورندگان آنها از تجربه به گونه ای خاص به دست آورده اند.

در نهایت استاد دانشگاه قم به سئوالات محققان حاضر در جلسه پاسخ داد.