روح خدا در قرآن و کتاب مقدس
اشاره
روح خدا یا روح القدس نام مقالهاى است که در کنفرانس بینالمللى روح در دنیایى ادیان (The Sprit In A World Of Many Faiths) برگزارشده توسط بخش بینالادیان کلیساى بریتانیا در دانشگاه نیوپورت(Newport) انگلستان در سال 2003ارایه شده است و اینک خلاصه آن، جهت خوانندگان فارسىزبان آورده مىشود و اصل مقاله به انگلیسى در ادامه مىآید.
کلیدواژهها:
روح، روح القدس، روح خدا، جبرئیل، کتاب مقدس، مفردات قرآن
روح خدا یا روحالقدس از موضوعات مشترک و بین الادیانى در میان ادیانى چون زردتشتى، یهودى، مسیحى و اسلام است. کتاب مقدس یهودیان و مسیحیان به طور مکرر از روح القدس سخن مىگوید و در قرآن نیز آیاتى چند درباره آن آمده است.
عالمان و مفسّران اهل سنّت، «روح» را همان جبرائیل دانستهاند؛ امّا روایات شیعى آن را مخلوقى از مخلوقات خدا که برتر از جبرائیل و میکائیل و فرشتگان است، تفسیر کردهاند. مسیحیان آن را نه جبرائیل و نه مخلوق، بل خودِ خدا دانستهاند.
در این مقاله، موضوعاتى چون «معادلهاى روح در زبانهاى مختلف»، «حقیقت روح»، «کارکردهاى روح»، «نقش روح در حیات و درجات آن»، «تفاوت روح و نفس در وجود انسان» و «روح پلید» مورد بررسى قرار گرفته است. عمده هدف نویسنده عرضه تفسیرى تطبیقى از روح، مطابق قرآن، عهد عتیق و عهد جدید است.
قرآن، روح را با تعابیرى چون «روحى»، «روحنا» و «روحه» به خداوند منسوب ساخته است؛ امّا مفسّران مسلمان اضافه روح به خداوند را از نوع اضافه تشریفى دانسته، گفتهاند که این تعبیر مانند تعبیر «بیتى» یا «جنَّتى» است که خداوند بیت و جنّت را به خود منسوب دانستهاست؛ در حالى که آنها مخلوق خداوند هستند.
امّا صرفنظر از این که روح مخلوقى از مخلوقات خداوند است، مفسّران در تعیین مصداق روح دچار اختلافاند تا جایى که تفسیرهاى اثرى در برخى از آیات تا پانزده تفسیر از روح به دست دادهاند.
تردیدى نیست که روح در همه مواردى که در قرآن به کار رفته است، داراى یک مصداق نیست؛ بلکه حسب مورد، مصداق متفاوتى دارد. این موارد را مىتوان در هفت قسم برشمرد: 1. موجودى مستقل در ردیف فرشتگان؛ 2. جبرئیل؛ 3. حیات افاضه شده به انسان؛ 4. تأییدکننده پیامبران و مؤمنان؛ 5. وحى و قرآن؛ 6. حضرت عیسى(ع)؛ 7. فرستاده خدا به سوى حضرت مریم.
با این حال، برخى از مفسّران بر آناند که علیرغم این کاربردهاى به ظاهر متفاوت، روح چیزى جز «کلمه حیات» نیست که مخلوقى برتر از فرشتگان و دیگر موجودات است. خداوند به وسیله کلمه حیات خود، در فرشتگان و انسانها و بقیه موجودات حیات به وجود مىآورد. از این منظر جبرائیل نیز از آن جهت روحالقدس نام دارد که بهرهاى وافر از روح الهى دارد؛ در عین حال که او یک فرشته است؛ همانطور که عیسى سرشار از روح الهى است تا جایى که مرده را زنده مىکند، و در عین حال او یک انسان است. مطابق این تفسیر، روح داراى دو مظهر است: 1. روح مطلق؛ 2. روح مقیّد.
روح مطلق، مخلوق خداوند و برتر از فرشتگان و کلمه حیات خداوند است. روح مقیّد پرتوهایى از روح مطلق است که در عالم فرشتگان و انسان و جز آنها در قالبهاى محدود و معیّنى از حیات تجلّى و تعیّن یافته است.
مطابق عهد قدیم و عهد جدید روح داراى کارکردهاى بسیارى است که این کارکردها آن را در ردیف خدا قرار مىدهد. عمده این کارکردها به این قرار است:
1. نقش داشتن در خلقت جهان و انسان؛ 2. ایجاد حیات در موجودات؛ 3. نیروبخشیدن به انسانها؛ 4. عامل نبوّت و پیشگویى در انبیا؛ 5. وحى؛ 6. الهام؛ 7. تفسیر رؤیا؛ 8. طى الارض؛ 9. هدایت تکوینى به صراط مستقیم؛ 10. کشف و شهود؛ 11. علم لدنّى؛ 12. دعا و استغفار براى مؤمنان؛ 13. ایجاد امید؛ 14. اخبار غیبى؛ 15. تطهیر معنوى؛ 16. سخن گفتن به زبانهاى غیبى؛ 17. شفا.
مسیحیان روحالقدس را در کنار خداى پدر و خداى پسر، اقنوم سوّم از اقانیم سهگانه مىدانند که در واقع خود خداست؛ اما به نظر مىرسد که روح در کتاب مقدّس عبارت است از: تجلّى قدرت و اراده خداوند در جهان خلقت که به انحا و درجات مختلف بروز و ظهور پیدا مىکند؛ از این رو نمىتوان گفت که روحالقدس خداست و از طرف دیگر هم نمىتوان گفت که مخلوق خداست؛ بلکه مظهر قدرت و اراده خداوند است که در موجودات تحقق مىیابد؛ ولى از آنجا که کتاب مقدّس در بسیارى از مفاهیم انتزاعى از زبان تجسّمى استفاده کرده، گمان شده است که روحالقدس یک شخص است و آن خداست. براى نمونه کتاب مقدس در مورد مفاهیمى چون گناه و مرگ نیز از زبان تجسّمى استفاده کرده است.